در تمامی این دوران هزار ساله بویژه حاکمیت صفوی و حتی پس از آن، عنصر مشترک مابین تمامی خلافتها و سلسله های اسلامی دوران دوم و سوم در قدرت طلبی، زورگویی و خودکامگی آنان است. "کوتاه سخن اینکه: «تغلّب» مایه اصلی حکومتها بود. و خواست مردم به عنوان عامل اساسی و پایدار در استقرار یا واژگونی حکومتها تاثیر نداشت و طبعاً حاکمان نیز خود را در برابر هیچ نهادِ تعریف شده بشری مسؤول نمی شناختند." (ص 63)

سده سوم هجری آغاز انحطاط سیاست ورزی در عالم اسلامی است. همزمان شکوفه های علم و فرهنگ و هنر اسلامی نمایانگر می شوند. گویی سقوط یکی باعث شکوفایی پاره ای دگر می شود، اما بهتر است چنین نظری ندهم که زیاد محتمل نمی نماید. «عقلانیت مسلمین» در سده سوم – بنا بر ضرورت - پربار و در سده بعد به شکوفایی می رسد، ثمره آن از جمله اندیشمندانی از بلاد خاور است که تاریخ مشابه آنان را کم سراغ داشته است: ابونصر فارابی، یحیی بن عدی، ابوسلیمان سجستانی، ابوالحسن عامری، ابوحیّان توحیدی، ابن سینا، ابویوسف کندی، ابن خلدون، ابوالحسن اشعری، ابن راوندی، محمدبن زکریای رازی و ...
... ادامه در روز سپید